Letters; ze houden kinderen, leerkrachten en begeleiders van groep 1-3 voor een lange tijd in de ban. En dat is maar goed ook, want zonder letters, woorden en zinnen valt er in onze geletterde wereld weinig te beginnen.
Letters zijn dus van belang, maar wat er nog meer toe doet zijn de sterke verbindingen tussen de vorm van de letter en de klank ervan. Het zijn immers die sterke teken-klankkoppelingen die een voorwaarde zijn om vlot te kunnen lezen.
In Schatkist voor groep 1 en 2 en Veilig leren lezen kim-versie voor groep 3 worden teken-klankkoppelingen ‘alzijdig’ verkend zodat kinderen ze zich makkelijker eigen kunnen maken en in groep 3 vlot kunnen ophalen bij het lezen. ‘Alzijdig’ verwijst naar de aanpak om niet alleen stil te staan bij de lettervorm, maar juist ook naar de klank van de letter te luisteren (bijv. a klinkt kort en aa klinkt langer) en te voelen wat er gebeurt met je mond, lippen, neus en/of keel als je de klank uitspreekt (bijv. bij mmmm voel ik mijn neus een beetje trillen).
Onderzoek laat zien dat dit onderzoekend verkennen van een nieuwe letter vanuit verschillende zintuigen het makkelijker maakt om een sterk spoor van de teken-klankkoppeling na te laten in de hersenen. Door fysiek te beleven wat er schuilgaat achter een klank en letter en dit op jonge leeftijd te stimuleren, levert dit meer kansen op om de klank-letterkoppeling stevig te verankeren.
Het alzijdig verkennen start niet vanuit de vorm van de letter maar juist vanuit de klank. Het is immers de klank die voor kleuters en kinderen die starten met het leesonderwijs al bekend is. Ze gebruiken klanken immers al jarenlang onbewust tijdens het spreken en luisteren. Het is echter niet omdat je klanken al je hele leven gebruikt dat je ook bewust weet welke klanken je in een woord uitspreekt en hoort. Dit inzicht dat er afzonderlijke klanken klinken in een woord en dat die gekoppeld zijn aan letters groeit niet spontaan. Een klank is immers een heel vluchtig en abstract iets.
In Schatkist en de kim-versie van Veilig leren lezen laat de leerkracht een nieuwe letter daarom ook altijd luisteren en voelen. Net zoals de visuele letters zijn bewegingen die je maakt als je een klank uitspreekt concreet zichtbaar en voelbaar, wat de klank veel minder abstract maakt en de klank-tekenkoppeling beter inslijpt. De leerkracht laat bijvoorbeeld zien waar je het plofje van p op je lippen kan voelen en ook in de letterfilmpjes laten kinderen zien hoe ze bij hun lippen, mond, keel en neus onderzoeken wat er gebeurt als ze een letter benoemen.
Leerkracht: Wat voel je als je /p/ zegt?
Leg je vinger maar eens plat tegen je lippen en zeg /p/.
Kind: p. (Kind voelt met vinger tegen lippen.)
Leerkracht: Voel jij ook hoe je lippen zachte plofjes maken?
Kind: p-p-p. (Kind voelt met vinger tegen lippen.)
Leerkracht: Voel maar goed, want het plofje duurt maar even.
Met een spiegel kunnen de kinderen er zelf ook naar kijken en met hun vingers voelen wat er gebeurt.
Een belangrijk kenmerk van het ‘alzijdig’ verkennen in Schatkist en de kim-versie van Veilig leren lezen is dat de focus ligt op die aspecten die eigen zijn aan een klank en een bijbehorende letter. Het gaat dus niet om geheugensteuntjes of in te oefenen gebaren die vaak een beperkte of zelfs geen enkele relatie meer laten zien met de klank of vorm.
Geheugensteuntjes die wel inzetten op specifieke aspecten van de klank en/of vorm, kunnen in het uiterste geval een hulp zijn voor kinderen die anders niet komen tot teken-klankkoppelingen. In de kim-versie van Veilig leren lezen` kan de leerkracht daarom gebruikmaken van lettergebaren bij enkele letters zoals b, ei, ui voor kinderen die hieraan behoefte hebben en het erg lastig vinden om het onderscheid te maken tussen letters als b-d, ie-ei, uu-eu-ui. In dit geval ligt de focus op de vorm van de letter. Dergelijke gebaren worden echter niet ingezet bij alle letters en alle kinderen. Geheugensteuntjes werken immers bij ieder kind weer anders en ze moeten ook weer worden afgeleerd op het moment dat automatiseren het sleutelwoord wordt (Wentink, Hoogenboom & Cox, 2009).
Anders dan geheugensteuntjes zijn eigenschappen van een klank en letter, zoals hoe de klank klinkt, voelt, hoe de letter eruitziet en hoe je die vorm maakt, wel intrinsiek. Ze zijn met andere woorden onlosmakelijk verbonden met de teken-klankkoppeling. Juist daarom liggen deze intrinsieke eigenschappen aan de basis van het ‘alzijdig verkennen’ in Schatkist en de kim-versie van Veilig leren lezen. Ze zijn het startpunt om kinderen te helpen bij het automatiseren van teken klankkoppelingen in groep 3 (Geudens, 2016). Het is een van de vele facetten in beide methodes om kinderen een stevige basis mee te geven om met plezier te kunnen lezen.
Werk jij al met Veilig leren lezen kim-versie? Dan vind je in Digiregie ook het artikel ‘Articuleren en voelen van de klanken’ met een beschrijving van de articulatiebewegingen bij de verschillende klanken.
Digiregie is een online programma met aanvullend lesmateriaal en leuke extra’s voor gebruikers van Schatkist editie 3 en Veilig leren lezen.
