Wat is fonemisch bewustzijn en waarom is het zo belangrijk voor kleuters?

Fonemisch bewustzijn: de sleutel tot leren lezen 

Heb je je ooit afgevraagd hoe kinderen leren lezen? Om antwoord te kunnen geven op die vraag, is het belangrijk je te verdiepen in het fonemisch bewustzijn, een fundamentele vaardigheid en absolute voorwaarde om te kunnen leren lezen. Fonemisch bewustzijn houdt in dat kinderen beseffen dat woorden uit klanken bestaan, ook wel fonemen genoemd. Deze klanken vormen samen de klankvorm en betekenis van een woord. Een voorbeeld: het woord ‘zoem’ bestaat uit de klanken /z/, /oe/ en /m/. Het kunnen onderscheiden en in volgorde samenvoegen van deze klanken is cruciaal bij het leren lezen. 

Het belang van het ontwikkelen van fonemisch bewustzijn

De leesontwikkeling lijkt misschien bij sommige kinderen spontaan te gaan, maar leren lezen gaat niet vanzelf. Het vraagt instructie en oefening. Kinderen moeten bijvoorbeeld eerst leren woorden in klanken te hakken (auditieve analyse / ‘z-oe-m’) en klanken samen te voegen (plakken) tot een woord (auditieve synthese / ‘zoem’). Daarnaast leren ze klanken te manipuleren, bijvoorbeeld het veranderen van een beginletter ‘z’ in een ‘b’, zodat het woord ‘zoem’ in ‘boem’ verandert. Deze fonemisch bewustzijnsvaardigheden ontwikkelen bij kleuters in een verschillend tempo, onder andere door uiteenlopende thuissituaties; niet elk kind groeit op in eenzelfde talige en geletterde omgeving. Dus is het belangrijk om in het onderwijs kleuters al te stimuleren met voorbereidende leesactiviteiten die zich richten op dat fonemisch bewustzijn. 

Taalbewustzijn, fonologisch bewustzijn en fonemisch bewustzijn 

Hoewel de termen vaak door elkaar worden gebruikt, zijn fonemisch en fonologisch bewustzijn niet hetzelfde. Ze vallen beide onder het grotere geheel van taalbewustzijn, het inzicht in de structuur van taal. Denk aan een kind dat plots beseft dat een zin uit afzonderlijke woorden bestaat of dat inziet dat het woord ‘arm’ niet alleen een lichaamsdeel is, maar ook een andere betekenis heeft. Fonologisch bewustzijn is breder dan fonemisch bewustzijn. Onder fonologisch bewustzijn valt het puzzelen en spelen met de bouwstenen van woorden, bijvoorbeeld rijmen of woorden in lettergrepen verdelen. 

Fonemisch bewustzijn richt zich specifiek op de klanken binnen een woord. Het fonemisch bewustzijn is het besef dat woorden zijn opgebouwd uit individuele klanken -fonemen-. 

Fonologisch bewustzijn is dus een onderdeel van taalbewustzijn. Fonemisch bewustzijn is dan weer een specifiek onderdeel van fonologisch bewustzijn, gericht op de kleinste klankeenheden in de taal. 

Naast fonemisch en fonologisch bewustzijn: speels letters verkennen 

Voor kleuters is het belangrijk op een speelse manier ervaring op te doen met taal- en klankbewustzijn. Dit kan met eenvoudige spelletjes rond rijmen, zinnen in woorden, woorden in lettergrepen en in klanken verdelen (stappen, springen als een kikker, dribbelen als een muis). In Stapel op, in de leerlijn Op weg naar Veilig leren lezen, vind je kant-en-klare activiteiten die zich specifiek richten op het ontwikkelen van het fonologisch en fonemisch bewustzijn maar ook op het alzijdig verkennen van letters. Door al deze activiteiten structureel en in samenhang aan te bieden, krijgen kleuters een speelse en doelgerichte voorbereiding op het leren lezen in groep 3. 

Activiteiten uitproberen?

Download uit de stapel ‘Veilig leren lezen – Beginletter z’ de laatste activiteit ‘De muis en Zoem’,  waarin het fonemisch bewustzijn wordt geoefend.  

Wil je deze activiteiten uitproberen? Ze staan voor je klaar:

Introductiepakket

Ontdek alle voordelen van Stapel op met het gratis introductiepakket! Je ontvangt:

• Een handig stappenplan van Stapel op
• 3 maanden onbeperkt toegang tot Stapel op met de Proeflicentie
• Leuke extra’s! Onder andere een miniposter van het Bijenhotel, kaarten uit het Basispakket en een stickervel

Over de auteurs: 

Magda van der Wulp is educatief ontwikkelaar en redacteur. Ze is mede-eigenaar en werkt als onderwijsbegeleider bij Spring https://www.burospring.nl. Magda heeft een groot hart voor het onderwijs en richt haar werkzaamheden met name op de ontwikkeling van de leerkracht voor de klas. 

Maaike van der Ploeg is educatief ontwikkelaar en auteur. Ze begeleidt in de provincie Friesland scholen op de implementatie van Fries en meertaligheid. Maaike heeft in de loop der jaren -met veel plezier- meegewerkt aan meerdere uitgaven van Uitgeverij Zwijsen.