Fonemisch bewustzijn voor een krachtige leesstart
Fonemisch bewustzijn is belangrijk voor kinderen die leren lezen. In combinatie met letterkennis en inzicht in geschreven taal, helpt het om fijnmazige ‘codes’ te maken van woorden. Besteed je er vroegtijdig en op de juiste manier aandacht aan, dan maak je de weg voor kinderen vrij om technisch vaardige en gemotiveerde lezers te worden. De taal-leesmethode Veilig leren lezen Zoem ondersteunt jou als leerkracht om hier vanaf groep 3 mee aan de slag te gaan.
Dr. Astrid Geudens, onderzoeker taal- en leesdidactiek en wetenschappelijk adviseur voor het concept van Veilig leren lezen Zoem, legt uit hoe het werkt.
Wat is fonemisch bewustzijn?
Astrid: ‘Fonemisch bewustzijn is het inzicht in de klankstructuur van woorden. Heb je fonemisch bewustzijn dan kun je spelen met losse klanken, ook wel fonemen, in gesproken woorden. Je herkent bijvoorbeeld de losse klanken z, ee en p in het woord zeep en weet dat het zee wordt als je de p weghaalt. Dit inzicht is belangrijk als kinderen leren lezen en spellen. Ze moeten begrijpen dat woorden uit klanken bestaan die gekoppeld kunnen worden aan letters, en dat ze deze klanken en letters ook los van elkaar kunnen manipuleren.’
Hoe ontstaat fonemisch bewustzijn?
‘Al van jongs af aan maken kinderen onbewust gebruik van klanken in woorden. Dat is nodig om te kunnen spreken en luisteren. Hoe meer woorden ze leren, hoe belangrijker het wordt om klanken op een fijnmazig niveau te kunnen verwerken, tot op het niveau van afzonderlijke fonemen. Denk aan woorden zoals vis, vies, viel, die slechts in één klank van elkaar verschillen. Om de woorden goed van elkaar te kunnen onderscheiden, is het nodig om de codes fijnmazig in het brein op te slaan.
Jonge kinderen werken dus al met fonemen. Dat betekent niet dat ze bewust losse fonemen in gesproken woorden herkennen, of deze kunnen manipuleren. Voor jonge kinderen die nog geen ervaring hebben met letters, is een woord als maan gewoon één klank. Voor kinderen is het essentieel dat dit bewustzijn doelgericht wordt geoefend, met name in de vroege leesontwikkeling. Uit onderzoek blijkt dat fonemisch bewustzijn een sterke voorspeller is voor succes in het leren lezen en spellen. Maar enkel oefenen op fonemisch bewustzijn zal weinig effect laten zien. Het moet gecombineerd worden met inzicht geven in de structuur van woorden en letterkennis. Pas dan bied je kinderen de basis voor een krachtige leesstart.’
Wat gebeurt er als kinderen géén fonemisch bewustzijn ontwikkelen?
‘Kinderen die geen fonemisch bewustzijn ontwikkelen, kunnen veel problemen in hun leesontwikkeling ondervinden. De kans op ‘globaal lezen’ is groter. Dat betekent dat kinderen hele woorden als plaatjes gaan onthouden, zonder de onderliggende klankstructuur in hun brein op te slaan. Dat lukt voor een beperkt aantal woorden. Maar zodra een leerling meer of onbekende woorden tegenkomt, leidt deze werkwijze tot problemen. Het vraagt veel van het werkgeheugen, vertraagt de leesontwikkeling en heeft een negatieve invloed op leesbegrip. Het is daarom cruciaal dat kinderen dit bewustzijn op jonge leeftijd ontwikkelen. Dit moeten we expliciet én tijdig aanbieden binnen het leesonderwijs. Elk uitstel is een gemiste kans.’
Aandacht voor álle niveaus van fonemisch bewustzijn
Bij de taal-leesmethode Veilig leren lezen Zoem is er, in tegenstelling tot andere methodes, aandacht voor álle niveaus van fonemisch bewustzijn. Waarom is dat belangrijk? ‘Inzicht hebben in de klankstructuur van woorden kan op verschillende niveaus, van eenvoudig naar complex. Van het herkennen van klanken in woorden tot het toevoegen, weghalen of verwisselen van klanken. Het advies is om ook spellen te spelen die meer aandacht schenken aan complexe niveaus, omdat we uit onderzoek weten dat dit effectief is voor leerlingen met leesmoeilijkheden. Dergelijke spellen vragen meer van het werkgeheugen en leren kinderen heel flexibel schakelen van de ene naar de andere opdracht. Zo worden de executieve functies ook sterk gestimuleerd.’
Klankenzoeker
De klankenzoeker is een nieuw en uniek praktisch hulpmiddel binnen de Veilig leren lezen Zoem-editie. Met de klankenzoeker krijgt elke leerling inzicht in de structuur van woorden en wordt het fonemisch bewustzijn op álle niveaus spelenderwijs gestimuleerd. De klankenzoeker werkt met klankenvangers voor de klinkers, medeklinkers en lettergroepen. Zo is er een duidelijke koppeling met de structuur van een woord.
Met de klankenzoeker kunnen leerlingen zelfstandig en handelend werken met klanken in woorden. Dit materiaal maakt het mogelijk om direct te controleren of leerlingen de juiste klankstructuur begrijpen. De klankenzoeker helpt ook bij het visueel koppelen van klanken aan letters. Leerlingen leren klanken te herkennen én deze te koppelen aan de geschreven vorm.
Sterke basis voor de lees- en spellingvaardigheid
Praktische oefeningen gericht op het ontwikkelen van fonemisch bewustzijn zijn verweven in de hele basis van Veilig leren lezen Zoem-editie. Met een leesmethode met aandacht voor de ontwikkeling van fonemisch bewustzijn, in combinatie met letterkennis en inzicht in geschreven taal, draag je als leerkracht bij aan een sterke basis voor de lees- en spellingvaardigheid van je leerlingen. Door te kiezen voor een aanpak die alle niveaus van fonemisch bewustzijn ondersteunt, help je kinderen om met vertrouwen hun leesavontuur te beginnen.
Klanken tastbaar maken
Op welke manier draagt de klankenzoeker binnen de Veilig leren lezen Zoem-editie bij aan het ontwikkelen van fonemisch bewustzijn? ‘Klanken zijn voor jonge kinderen vaak abstract. Materialen zoals een klankenzoeker bieden een manier om losse, vluchtige klanken meer tastbaar te maken, handelend bezig te zijn met klanken en ook een fijnmazig inzicht te krijgen in de structuur van woorden. Dat specifieke inzicht in de foneemstructuur van woorden is nodig om globaal lezen te voorkomen en kwaliteitsvolle klanktekenkoppelingen op te bouwen.
Essentiële stap: luisteren naar klanken vóór het kijken naar letters
Veel hulpmiddelen slaan de stap over om eerst auditief te werken. De letters zijn dan meteen zichtbaar. Juist dat auditieve aspect, het luisteren en herkennen van klanken, is essentieel voor het stimuleren van fonemisch bewustzijn. Ook voor leerlingen met een andere thuistaal is een klankenzoeker een hulpmiddel. Kinderen die in hun thuistaal niet vertrouwd zijn met medeklinkerclusters zijn geneigd om een extra klank tussen te voegen, bijvoorbeeld wolek in plaats van wolk. Materialen zoals een klankenzoeker helpt ze bewuster om te gaan met klanken en woordstructuren.
Klankstructuren handelend eigen kunnen maken biedt een meerwaarde ten opzichte van traditionele hakstroken. De klankenzoeker maakt handelingen zoals het toevoegen, weghalen of verwisselen van klanken inzichtelijk. Zo stimuleert het het fonemisch bewustzijn op een hoger niveau.’
Hoe gebruik je de klankenzoeker in de klas?
Juf Rianne van basisschool de Borgwal vertelt ons over haar ervaring met de klankenzoeker en hoe ze deze inzet in de klas. Bekijk hieronder de video of lees het artikel Klankbewustzijn stimuleren met de klankenzoeker: hoe doet juf Rianne dat?
Meer weten?
Wil je meer weten over fonemisch bewustzijn of de klankenzoeker? Meld je aan voor een gratis adviesgesprek van Veilig leren lezen Zoem met een methode-expert. We vertellen je graag hoe onze taal-leesmethode bijdraagt aan een vlotte leesontwikkeling van jouw leerlingen.
Of vraag een zichtzending van Veilig leren lezen Zoem-versie aan. Met een gratis zichtzending kan je ons materiaal vrijblijvend bekijken. En: deze zichtzending mag je houden!