Burgerschapsonderwijs: hoe geef je er vorm aan?
Dit artikel van de Anne Frank Stichting gaat over burgerschapsonderwijs in het basisonderwijs. Het biedt inspiratie, gouden tips en praatkaarten om je leerlingen op een veilige manier te laten oefenen met het vormen van een eigen mening en het oefenen van een dialoog.
Wat is burgerschapsonderwijs?
De dagelijkse focus van burgerschapsonderwijs in het basisonderwijs ligt voornamelijk op persoonsvorming en sociale omgang. School is eigenlijk een soort mini-samenleving, waarin leerlingen deze vaardigheden in een veilige omgeving kunnen oefenen. ‘Hoe zorg ik ervoor dat mijn leerlingen zich veilig voelen, zichzelf kunnen zijn en respect voor elkaar en elkaars verschillen hebben?’ ‘Hoe ga ik om met vooroordelen, pestgedrag en discriminatie?’ Burgerschapsonderwijs gaat over basisnormen en -waarden van onze samenleving.
Waarom burgerschap in het onderwijs?
Het aan de orde stellen van burgerschapsonderwerpen, zoals omgangsvormen, basiswaarden, diversiteit, identiteit en democratie, is belangrijk. Anne Frank schrijft hierover als veertienjarig meisje in haar dagboek.
‘Wij leven allen met het doel gelukkig te worden, wij leven allen verschillend en toch gelijk.’
Anne Frank, 6 juli 1944
De basisschool is de uitgelezen plek om hiermee te oefenen omdat school een plek is waar alle lagen van de samenleving elkaar tegenkomen en zo van elkaar kunnen leren. De basisschool is voor een kind een experimenteerruimte en oefenplaats, een eerste venster op de wereld. Als kinderen al op jonge leeftijd leren goed met elkaar om te gaan, legt dit de basis voor hoe zij in de toekomst hun mening zullen vormen over de ‘ander’.
De rol van de leerkracht bij burgerschap
De burgerschapsopdracht voor jou als leerkracht is het bevorderen van actief burgerschap en sociale cohesie. Je bereidt de leerlingen voor om zich medeverantwoordelijk en betrokken te voelen voor het algemene welzijn van iedereen in de maatschappij. Gelijkwaardigheid en gedeelde waarden, ongeacht ieders achtergrond, zijn belangrijk.
Laat leerlingen kritisch nadenken over vooroordelen
Het is noodzakelijk kinderen te wijzen op hoe ze denken en ze kritisch te laten nadenken over vooroordelen. Het is van wezenlijk belang om ze te leren kijken naar de ‘ander’ en met verschillen te leren omgaan. Het ‘anders zijn’ wordt soms helaas al snel verbonden met negatieve associaties. Kinderen worden beïnvloed door hun omgeving, zoals ouders, vriendjes en media. Als leerkracht ben je in staat om er een ander beeld tegenover te stellen. Hierbij moet je ook kritisch naar je eigen vooroordelen kijken, omdat jij een belangrijk rolmodel bent voor leerlingen.
‘Het is belangrijk kritisch naar je eigen vooroordelen te kijken omdat jij een belangrijk rolmodel bent voor leerlingen’
Effectief burgerschapsonderwijs
Jij kunt het verschil maken in je klas door je leerlingen structureel onder te dompelen in burgerschapsthema’s. Burgerschapsonderwijs is namelijk alleen effectief als er voldaan wordt aan drie voorwaarden:
- een structureel aanbod;
- een open en veilig pedagogisch klimaat;
- een visie op burgerschapsonderwijs die door leerkrachten, directie en bestuurders gedragen wordt.
Wereldoriëntatie
Het is van belang om burgerschap dagelijks in de lessen aan te bieden. Voor de hand liggend zijn natuurlijk de lessen wereldoriëntatie. De onderwerpen die hierin behandeld worden, hebben vaak direct te maken met het vergroten van burgerschapskennis.
Alledaagse situaties
De burgerschapsvaardigheden kunnen echter ook worden geoefend in alledaagse situaties in je groep. Denk aan de gymlessen, hoe er binnen je school wordt omgegaan met ruzies en conflicten, of hoe je een nieuwe leerling in de klas verwelkomt.
Materiaalaanbod
Hoe heb je je klas ingericht? Hoe divers zijn bijvoorbeeld de posters in je klas? Kijk kritisch naar de methodes en leesboeken die je gebruikt. Zit hierin voldoende diversiteit? Worden er andere wereldbeelden getoond? Maar denk ook aan kleine dingen, zoals verschillende soorten eten die jij kunt meenemen naar je klas.
‘Hoe divers zijn de posters in je klas?’
Dit aanbod is vooral van belang als je een homogene groep hebt, waarin weinig diversiteit qua cultuur en afkomst zit. Vanuit de ervaring zien we dat vooroordelen afgevlakt kunnen worden door kinderen kennis te laten maken met voorleesverhalen en afbeeldingen, waarbij een kind van een bepaalde etnische groep contact heeft en speelt met een kind van een andere etnische groep. Op deze manier breng je de ‘ander’ toch het klaslokaal in.
Het belang van de dialoog
Bij burgerschapsonderwijs moet je altijd een open dialoog met je groep aangaan. Kinderen leren hierdoor een eigen mening te vormen, te beargumenteren waarom zij iets vinden en er kritisch over na te denken. Dit is echter alleen mogelijk als er sprake is van een veilig leerklimaat. Hieronder vind je tips voor een veilig en open leerklimaat.
Gouden tips voor een veilig en open leerklimaat in de klas
- Creëer een veilige omgeving voor de leerlingen. Bespreek van tevoren ook de bestaande klassenregels.
- Praten over vooroordelen en discriminatie is niet gemakkelijk. Bereid je daarom goed voor. Lees de instructies goed door en bekijk de praatkaarten vooraf.
- Richt je op het gevoel dat discriminatie kan oproepen. Discriminatie is pijnlijk, kwetsend, het doet zeer. Empathie kan helpen om het beter te begrijpen.
- Geef leerlingen niet de ruimte om openlijk andere mensen of groepen mensen te kwetsen. Veroordeel niet de leerling, maar de uitspraak. Dat is de ultieme kans voor leerlingen om te groeien.
- Bespreek negatieve stereotypen en vooroordelen die naar voren komen en ontkracht ze samen met de groep. Stel veel open vragen.
- Gebruik een leerling nooit ongevraagd als voorbeeld. Een leerling is geen representant van een groep. Laat de leerlingen in plaats daarvan zelf met voorbeelden en antwoorden komen.
- Praat niet alleen over verschillen, maar kijk ook naar overeenkomsten. We lijken meer op elkaar dan we vaak denken.
- Kijk ook naar je eigen vooroordelen. Iedereen heeft vooroordelen, dus een leerkracht ook. Wees je hiervan bewust.
Aan de slag met praatkaarten
Wil je meteen aan de slag om je leerlingen te laten oefenen met het vormen van een eigen mening en het oefenen van dialoog? Probeer dan de ‘Praatkaarten over vooroordelen en discriminatie’ van de Anne Frank Stichting. Met deze kaarten breng je op een veilige manier het gesprek over vooroordelen en discriminatie op gang. Leerlingen leren hierbij te luisteren naar elkaar en de mening van de ander te beoordelen en te waarderen. De praatkaarten stellen jou als leerkracht in staat om deze verschillende meningen te bespreken. Op annefrank.org kun je praatkaarten gratis downloaden, samen met een presentatie voor het digibord en de handleiding.
Burgerschap in de Zaken van Zwijsen
In de lessen van De Zaken van Zwijsen is er expliciet aandacht voor verschillende religies, verschillende culturen, democratie en mensenrechten, en identiteitsbepaling en seksualiteit. Bij iedere les staat bovendien een stelling op het digibord, die een aanknopingspunt biedt om gesprekken op gang te brengen over dat wat in de les aan bod is gekomen.
Burgerschap in Code D
Naast De Zaken van Zwijsen hebben we nu ook een nieuwe wereldoriëntatiemethode: Code D. Met Code D werk je gericht aan burgerschapsvorming zonder dat je iets extra’s hoeft te organiseren. En je weet zeker dat je aan alle kerndoelen voldoet. Lees er alles over in het whitepaper.
Lees hier meer over burgerschapsvorming en wereldoriëntatie voor het basisonderwijs.
Over de Anne Frank Stichting
De Anne Frank Stichting wil vanuit het levensverhaal van Anne Frank een vertaalslag maken naar het heden. Stereotype denkbeelden, vooroordelen en discriminatie, belangrijke elementen uit het verhaal van Anne Frank, zijn vandaag de dag nog steeds actueel. Op welke manier kun je deze onderwerpen met jouw groep bespreken? Hoe geef je goed vorm aan burgerschapsonderwijs? Kijk hier voor meer lesmateriaal, inspiratie en ideeën.
Alle afbeeldingen in dit artikel zijn afkomstig van de Anne Frank Stichting, © Anne Frank Stichting
